ISOS logo
en

MS 3 C 19

Catalogue of Irish Manuscripts in Royal Irish Academy

439

3 C 19

Medical.

16th and 18th cent. Paper. 10½ × 6¾. ff. x + 289 (double columns) [foliation skips number 258]. The original pagination has in many parts been cut away in binding, but the penultimate leaf is numbered 598-9, so that the full number of leaves should be 300. Bd. in brown leather, with gilt letters "TN" on both covers. Scribe: Risderd mac Muircertaigh Ó Conchobhair. Certain pages, especially f. 143 v., 157 r. and 157 v. are in a smaller hand, perhaps by another scribe, but more probably all by O'Conor, excepting where leaves which were lost have been replaced by copying from another ms. by (1) Tadhg Ó Neachtain, whose initials "T.N." are on the covers, and (2) another scribe, unnamed ("B"). Ff. 1 to 10 v., l. 14, and f. 138 were supplied by O'Naghten in 1729 (see f. 1v.); ff. 10v. (part), 11, 12, 19, 20, 45, 46, 51, 52 by "B." The latter used as his model 443 (compare f. 52 r. 15 with f. 76a of 443). Part of f. 172 is cut away, and many leaves have suffered by trimming of margins. All the original leaves are more or less stained by damp, and in places obliterated. O'Conor's work was done in various places; see his notes printed below. O'Naghten's at Cartun Fiachrach in Co. Roscommon (see f. 1 v.).

On inside cover a note: "£5 13. 9. Purchased from Mr Robt. T. Hearn, 5 T.C.D. for £4 4. by the Treasurer, Rev. M. H. Close."

Contents: versions of Lilium Medicinae, Decem Ingenia and Prognostica of Bernard of Gordon.

ff. i and ii , blank.

f. iii . List of contents, breaking off unfinished on f. iv, followed by 6 blank leaves.

f. 1 r., blank.

f. 1 v., beg. in middle of introduction to Lilium Medicinae : oir ní féidir le neach dul nios fuicsigh do Dia na ag studeir annsa bfirinne. Ends, as in other copies of the Irish version (see B M Cat. i. 211, l. 35): "Agus is ann do tionsgnadh an leabhar so (maille furtacht Dé mhóir) a stuider sholas-ghlan shleibhe Pesiulain d'aithle 20 bliadhuin d'ar leightheorecht-ne, ⁊ dob í analadh an tigherna an tan sin 1305 ⁊ a mí Iuil do tionnsgnadh [O Naghten adds what follows] ⁊ as í analadh an tigherna an tan do scriobhadh an chairtsi nar ndiaigh 1590 re Risterd mac Muircertaidh mic Taidhg mic Muircertaigh ⁊ d'aisg se ionna duilleachan lochfadh ó tionsgain fein a scriobhadh, Dia da chriochnugad. Et is san gCulcoill, priomhlongphort mhac Giolla Piadruic. i. Fingín mac Briain an seachtughadh la do mí Mai san bliadhain shuas do scriobh se e no do tosaigh air an obair-si do scriobhadh, gidh anis an 15 la do Abraon 1729, gurab í so litir mo laimhesi Tadg mac Seain mic Taidg mic Seain ui Neachtain on gCartún Fia[ch]rach a gContae Rosa Comáin."

f. 2 r. beg. (ornamental heading) Febris est calor innaturalis. cap. I, part. 1, Lil. Med.

f. 13 r. Here the work of the original scribe, R. O Conor, begins.

f. 53 r. Partic. 2 beg. Alopetia est.

f. 98 r. Partic. 3 beg. Sicut scribit Galenus.

f. 117 r. Partic. 4 beg. Circa istam materiam.

f. 146 r. Partic. 5 beg. Transglutitio cibi.

f. 183 v. Partic. 6 beg. Hepar est membrum.

f. 208 r. 2. Partic. 7 beg. Unumquodque animal.

f. 222 r. marg. note: "An sgriobhneoir adeir so." Here a passage is inserted, as in other copies of the Irish version, in the middle of cap. 14 (on cure of sterility in women), beg. Na pisseoga uero IS iongnadh lium nachar orduigh Bernard enní ina n-aghaidh annsa caibidil so o dorinidh iomradh orra ina chuisibh. Continues on the importance of pishogues to middle of 222 r. 2. Cf. 442, f. 308 r., 441, f. 193 b.

f. 235 r. beg. [Decem 1] ngenia curationis . . . ataid 10 n-inntlechta ar leghes na ngalar. Translation of Bernard's tract. The ms. is here much faded, and in parts illegible. Ends f. 240 (half-size, single columns, retraced).

f. 241 r. beg. Senectus domina obliuionis est .i. as i an arsuidheacht as bainntighearna an dermuid. Version of Bernard 's Prognostica.

f. 214 v. Part. 1 beg. [De] morbis prognosticare non possumus.

f. 251 r. Part. 2 beg. Tempus autem uernale.

f. 257 v. Part. 3 beg. Febrium quedam sunt continue.

f. 260 v. Part. 4 beg. Intelligendum est quod in cerebro.

f. 276 r. Part. 5 beg. Crisis est uelox motus. Ends f. 288 r. 2. Followed by 3 pp. beg. "Bith a fios agad a leghthoir in caibidil so nach labras do Sahaphati nach don leabhar so féin í acht gurob í in 19 caibidil don 7 leabhar ag Ualescus de Taranta í. Et gurob é Donnchadh óg mac Donnchadha léith mhic Giolla Padraic do chuir a nGaoidhilg í ⁊ do orduigh dhamsa a sgriobhadh a ndíaigh an 4 chaibidil 20 don treas particail don Lili ar an duilleoig so 246 ⁊ oir nar cuimhnighis a scriobhadh ann sin sgriobheocadh ann so í."

The scribe O'Conor has added many other notes shorter or longer, of which the following are the most interesting:

f. 104 r. i. "Is rofada rium gan do thoighecht a Thaidhg mic Gilla Mhartain."

f. 107 r. i. "Mo mhallacht ort a Thaidhg mac Gilla Mhartan ar fhad do chomnaidhi a gCild Choinnigh ⁊ me um uatha slóigh ⁊ sochaidhi a mBaili na Cuirti."

f. 116 r. 2, l. T. "Tairrnic ann sin in treas partical don Lili maille cabhair in tslanuightheora. An 18 la do november, ⁊ is imchian o chele na hionaid inar sgriobhadh in leabhar so. Do bhrigh nach ar mair énnech dom tigernaoibh saoghalta, ⁊ nach ar mhairedair mo thuismightheoiriph, ⁊ nach fuil ben na tighes agum fén, ⁊ nach roibh agum in tan do bhiodh torrsi orum a nionadh acht do chlaochluighinn as sin cum ionaid ele 7 go demhin nír sgribhas obair énshechtmhuine de acht a bhfhochair bhrathar no sheathar no ro-charad égin dam fén .i. a thinnsgnadh a gClainn Fheoruis a gCluain Each a ufochair Sheoin oig ailín ⁊ a mhna .i. Mairghreg Dairsidhi, ⁊ asin dam go B[a]ili in Fhedha, a ufochair in Calbhuidh mhic í Mhordha ⁊ a mhna .i. Mairghreg ingean in Sgurlógaigh, ⁊ as sin dam go Carraig Fheorais dionnsuighi Eduaird mic Uaiteir mhic Sen mhic Fheoras .i. fiorchara ⁊ bráthair dhamh fen. A bhen .i. Esibél Hussae ingean Maoilfhir. Ainnsen go Dún Uabhair dham. lucht in dúna sin .i. Semus mac Gerailt mic Seain mic Uilliam oig mic Thomáis .i. mac mhic Thomáis Geraltaigh o Choild na Cúirti Duibhi in tUilliam óg sin. A bhen .i. Mairgreg ingen Remuinn óig mic Tomáis .i. enduine uasal do bferr do shliocht Seoin mhic in Iarla an Remann sin ⁊ fos ni mor go raibh fer comardach ris do Geraltachaibh Laighen uili ina aimsir fen. as sin dam go Baile Phollaird d'ionnsuighi mic maith oidhrechta na lanaman maithi sin, ⁊ enduine is annsa liom fen go beg (116 v.) ar an domhan in mac sin .i. Uilliam a ainm. A bhen .i. Elinóra inghean tSheoin mhic Ualrónta. ⁊ as sin go hAlmuin Laighen. d'ionnsuighi Geroid mhic Philib mhic Muiris do shliocht in Ridire Chiarraidhe e sén ⁊ ni haithne damhsa a gcundae Cille Dara in tan so tighisech is ferr ina e. A bhen .i. Mabel inghen tSeoirsi mhic Gerailt. Go Dún Muiri dham. lucht in bhaili sin .i. Eduard Hussae mac Maoilir o Mhaol Ussaoi. duine uasal craibhtheach daonnachtach do reir a acfuinge. A bhen .i. Maire inghen in Chalbhaidh mic Taidg mic Cathaoir í Conehubhair .i. siúr ⁊ cairdes Crist dam fen. As sin dam gó cun-dae Cille Coinnigh dionnsuighi ar vácunt Mhdta Gairéd .i.Emann mac Risderd mic íarla Urmhumhan .i. Piaras. A bhen .i. Grainne inghen Briain mic Briain mic Sean .i. mac Gilla Patraic ⁊ inghen í Conchubair re hinghin iarla Chilli Dara mathair na Grainne sin ⁊ bainntigerna saoghalta ⁊ siur fagus dom fen í (.i. Grainne) do leith a mathar ⁊ is í is mo tug médugad cum tige sgoile dam fen o do sharaighis 12 bhliadhain dh'aois, ⁊ is a ttimcheall na haimsiri sin tesdaidh mh 'at[h]air ⁊ isi mh 'aois anossa 29 mbliadhna go hoidhchi nodlag so cughuinn (a Port in Grásaigh) ⁊ is a mBaile na Cúirti do criochnaighi in chuidsí don leabhur .i. in treas particul ⁊ is deighinighi rosgriobhadh é na in chuid ele don leabhur .i. a fhoehair in Grásaigh .i. Oiliver mac Roiberd mhic Seain mhic Oiliver .i. saoi tighisaigh ⁊ duine uasail. Ni airmhim ann so in cuid rosgriobhas don leabhar so a nOsraighi a ufochair mhic Gille Padruic ⁊ a ollamhan .i. Donnchaidh oig .i. mo mhaighistir ⁊ mo bhrathair fen. na in cuid rosgribadh dhe sa gcuindae Riabach na a gc(116v. 2) undae Chetharlaigh na in cuid de do sgribhas a ufhochair Tomais mic Remuinn ⁊ a mhná maithi .i. Sadhbh ingen mhic Gille Padruic, oir do iomraidhes iad a nionadaibh ele isin leabhar.

Mesi Risderd mac Muircertaigh 7ca. rosgribh. Et sirim ar righ na riogh ⁊ ar chruthaightheoir nime ⁊ talmhan go roinnidh ⁊ go ttiodhlaicidh se cuid criosdaidhi da fhlaithemhnas mor trocaireach damh fen ⁊ do gach aon dona lanamhnacha maithi ro-chairdemhla sin do ainmnighis ⁊ cuirim dhfhiachuibh a hucht Dé nime ar gach aon leighfis so pater dhuthrachtach do ghabail air mhanmain fen ⁊ ar a nanmannaibh sin. ⁊ ar anam gach criosdaidhi ele dha ufhuil dfhiachuibh oruinn guidhe do thoil De 7 na hegailsi.

Is iad so anmanna na núachtarán ata o bhanrioghan na Saxan os cionn na hEreann .i. o Elizabeth inghen don .8. King Hanry. Giuistis .i. sir Uilliam Fizuilliam. Presedens da chuige na Mumhan .i. sir Seon Noris. Gobhernoir Connacht .i. sir Risderd Bingam. Ni uil uachtaran d'airighti os cionn Laighen acht in giuistis. taobh amuigh do tri tiortaibh do togbadh a laimh in righ .i. Iu Fhailgi fa cumachtuibh sir Seoirsi Bouser ⁊ Laoighis fa mham chaptin Selenger ⁊ mar in gceadna captin Haringtun os Branachaibh ⁊ ata tir oile nar airmios a selbh in Charrunaigh .i. Ibh Drona.

Iarladha na hErenn in tan so .i. in bhanrioghan a niarlacht Desmhuman. Hanri mac Geroid mic Geroid mic Alsum a niarlacht Cille Dara. Tomas mac Semais mic Piaruis a niarlacht Urmumhan. Uilleg mac Riocaird shaxanaigh mic Uilleg na gcend a niarlacht Cloinni Ricaird." [Added in darker ink by same hand: "Aodh mac an Fhir Dhorcha mhic Cuinn í Nél a niarlacht Tire hEoghain. Domnall mac Conchubair mic Donnchaidh i Briain a niarlacht Tuamhuman."]

f. 145 v. "Explicit liber quartus cum auxilio dei. Misi Risderd Mac Muircertaigh rosgriobh ⁊ Baile in Gronta mo log a nOsraighi a ufochuir mic Gilla Patruic .i. Finghin mac Briain mic Briain. 1590."

f. 234 v. I, 1. 5. "Tairnic ann sin in .7. particul don Lili maillire toil dé. An .30. la do mhi october .i. aoine ria samhuin do shunnrad a mBaili Phollaird a ttigh Uilliam mhic Semuis mhic Uilliam oig mhic Tomais mic Gerailt ⁊ Elinora inghen tSeoin mhic Uaiteir mhic Valronta fa bainceile don Uilliam sin. Et go gcuiri Dia crich maith isin saoghal so ar an lanamhuin maith sin ⁊ ar a tuismightheoiribh ⁊ ar a sliocht ⁊ go mad é flaithemnas De bhes crich dheghinech dhoibh. Gach nech leghfis aonchuid don leabhur so, tabradh a bhennacht maillire duthracht ar anmuin gach duine don druingsi aderum .i. Bernardus Gordonius i. intí do tracht in leabhar so. ⁊ Cormac ua Duinnshlebhi do chuir a nGaoidhilg é. ⁊ Donnchadh Óg ua Conchubhair .i. ullamh Osraighi re leghes ⁊ rogha legh erenn ina aimsir fen (tuig riot gan dul a hÉrinn do dhenamh foghluma) nech ler deghsgribha in chairt asar thairrnges in leabhar so ⁊ innisim dibh go demhin cidh be locht sgribneoireacht ata ar in leabhar so. gurob me fen is cionntach ris ⁊ nach e leabhar Dhonnchaidh. tabhruidh bhar mbennacht fós a nonóir do Dhia dontí rosgribh in leabhar so fa deireadh .i. Risderd mac Muircertaigh mic Taidhg mic Muircertaigh mic Cathail mic Murchadha mic Muircertaigh na cairrgi i Conchubair. Et gach ionad isin leabhar so ina nderrnas droch-sgribhneoirecht (234 v. 2) do urigh chumurdhachta ⁊ gurbh eoldam dam a sgribadh ni bú ferr ⁊ gach ionad ina nderrnus dermad ⁊ gach ionad ina derrnas ainfhios ⁊ nach da bhrigh chumhardhacta na dermuid do ronas. Iarruim ar sgothuibh na ufealmac do sgribh a hionnshamhuil so do lánobhair no chuires roime fen a dhenamh ⁊ aga ufhuil fios gach neithe do chuirfedh buaidredh ar sgribhneoir do beith a riochtanas gach uili cunganta mo certugad gan sgannail ⁊ bheith ar mo lethsgél do ghnath. Oir ataim umhal doiph ⁊ gach aon da dhenadh mo comairle. Is amlaidh do ueadh ⁊ tuigid bromanuigh bhoth na rabhán ⁊ na nabhrán ⁊ in ithiomraidh nach rú ataim ag gabhail comairce ann so acht gid dháibh is lia (no is lionmaire). Oir gach ni mholfuid dom sgribhneoirecht gabuid an mhuintir ele mo lethsgelsa ann no certuighid é, ⁊ gach ni diomolfuid ni regar a les mo lethsgel do ghabail ann, oir ata go maith ⁊ muna uheadh ni chuirfidaois in locht ina leith ⁊ ata doich agum go legfid na brománuigh uime sin in leabhar gan lochtugad ⁊ ni dhen sin iadsan go maith ⁊ ni mo fhágbhas in leuar gan moran do uheith incertuighthi ann. Fagbuim fos sealbh in leabhair so a ndiaigih ealadhan .i. gan a thabairt don duine bhas sine do shlicht (?) d'aois, na bheas mó acfuinn, acht munab é bhes mó dfhoghluim ⁊ da mad mar sin do ueath in roinn do shir, do thicfad maith do sidhe ⁊ loighdiughadh ro mor ar ainufhes an aoisi healadhna. anno domini 1590."

Below, in a later hand: "Risderd mhac Muirchertaigh í Chonchubhair ar gclaochlo a bhet[h]a ann 18 do mhi Octobar 1625 .i. fer sgribha an leabhair so."

p. 240 v. (half leaf: writing retraced). "Gurab mar sin do criochnuighidh sgribad .10. ninntlecht leghes na ngalar. Arna tteglum go fior ghlan as an leabhar ghaoidhilgi ⁊ laidne. A mbaili in Gronta dam a tteeh mic Gilli Padruic .i. Finghin mac Brian mic Briain mic Seain ⁊ a baincheli .i. inghen i Mhordha .i. Gilla Padruic mac Conuill mic Maoileachluinn. Go nderrna dia grasa ora sin ⁊ ar an ti ónar sgribhadh in leabhar .i. Donnchadh óg mac Donnchuidh léith mic Gilli Padruic i Conchubhair. ar an ti rósgriobh isin gcarta so e .i. Risderd mac Muircertaigh mic Taidhg ⁊ anti do chuir a nGaoidhilg e. i. Cormac ua Duinshlebhe."

fo. 288 r. 2. "Finis. Misi Risderd mac Muircertaigh m. Taidhg [etc.] í Conchubhair roscriobh in Prognostica so Bernaird maildire toil Dé ar sgoil mo brathar ⁊ mo mhagistir .i. Donnchadh og Ua Conchubhair .i. priom ollamh mic Gille Padruig re leighes. Et Achaidh Mic Airt mo log ⁊ a leuar Ferghusa mic Uethaigh ro sgriobh [adh]in cetla don Abraon aniú 1590 Ihs. Maria."

Note

* My very best thanks are due to Dr. Percy Kirkpatrick for lending me the original Latin works from which many of these medical manuscripts (439-474) were translated; also for obtaining for me at considerable trouble to himself the loan of several original Latin texts.

I wish also to express my indebtedness to Séamus ó Casaide who helped me by looking up the items in Auction Catalogues and copying out the particulars in the case of practically every one of the manuscripts.— W.W.